Opkweken of trekken
Door Jeroen den Uyl 17 oktober 2024
Gras groeit wel als je de bodem luchtig houdt en water geeft. Sommigen hebben zelfs onderzocht dat klassieke muziek helpt. Maar wat gras niet doet is, op bestelling doen wat jij wilt. Gras groeit niet harder door er aan te trekken. Elk grassprietje heeft een eigen wil.
En in onze mensenwereld is dat niet anders. Elk mens komt in beweging uit eigen motivatie. Tenzij ze gedwongen worden, als gevangenen in het systeem en er is, zoals Michiel Foucault betoogt, veel voor te zeggen dat onze maatschappij iets van een gevangenis heeft.. Maar daar ga ik een andere keer iets over delen.
Dat gras een eigen wil heeft, is een open deur. Dat ik deze blog er mee open geeft al aan dat dit voor mij niet altijd heeft gegolden. Ik ben iemand die geboren is in de vorige eeuw, een Modernistische wereld beeld waarin wij als mens aan het roer staan van de natuur en onze omgeving.. Dat het anders kan en dat de werkelijkheid iets anders van mij vraagt is me wel gebleken. Laat me je vertellen hoe ik daar achter gekomen ben.
Groei van gemeenschappen
Wij, mensen organiseren ons omdat wij dat willen. Zo ontstaan in wijken en buurten coöperaties die zorgen dat er aandacht en liefde wordt gedeeld, om arme mensen een warm huis te bezorgen, om te zorgen dat er goede zorg geleverd wordt. En daar waar steeds maar geen glasvezel wordt aangelegd worden mensen actief om elkaar van goed glasvezel te voorzien. Overal komen mensen in beweging en vormen zij gemeenschappen. In toenemende mate bekommeren zij zich om elkaar en hun omgeving. En het groeit hard, harder dan gras! In de laatste jaren met hoge groeipercentages, veel hoger dan de markteconomie.
Gemeenschappen als reddingsboei voor overheid
Die vitaliteit inspireert. Niet alleen voor de mensen die er zelf mee aan de slag zijn, ook voor de overheid, zoals beleidsmakers en politici. De overheid beschouwt de vitale gemeenschappen eerder als een schat die aangeboord kan worden. Zeker nu de overheid zelf moeite heeft haar beleid te realiseren, omdat ze mensen niet kan bereiken zoals in het armoedebeleid. Of omdat ze het beslag van de zorgkosten op de overheidsbegroting wil tegengaan. Of omdat ze (in zo’n beetje elke maatschappelijke sector) geen personeel kan vinden voor de uitvoering van de ambities.
Dan lonken die gemeenschappen waar talloze mensen gratis en voor niets met elkaar aan de slag gaan om samen hun wereld mooier te maken. Gemeenschappen hebben een onschatbare waarde.
De overheid wil graag dat die gemeenschappen groeien, dat er meer komen. Zo kunnen het tekortkomen in de zorg aanvullen. Zo kunnen initiatieven van gemeenschappen de energietransitie versnellen.
Maar hoe graag de overheid de gemeenschappen ook nodig heeft, ze zijn niet beschikbaar op bestelling. Al trek je er nog zo hard aan. Ze zijn niet te plannen.
Bekentenis
Ik ken de manier van denken van de overheid goed. Ik heb er lang gewerkt. Én ik heb een grote affiniteit voor gemeenschappen. Tussen deze twee werelden vond ik het lastig manoeuvreren. Enige jaren geleden maakte ik een voorstel hoe de gemeente Amsterdam en andere systeempartijen in de stad de gemeenschappen kan ondersteunen zodat de doelen om CO2 te verminderen gerealiseerd worden door de gemeenschappen in de stad. Ik deed dat in opdracht van een grote verzameling energiegemeenschappen. Ik formuleerde de doelen en de werkwijze in de taal van de stadsbestuur met een scherp doel, een helder tijdpad en overzichtelijke stappen om energiegemeenschappen te kweken. Zo’n voorstel paste perfect in de logica van het stadsbestuur, maar vanuit de logica van de gemeenschap was het te theoretisch en te abstract. Dat alles te plannen zou zijn, werd door de energiegemeenschappen verworpen. Mijn voorstel sprak de overheid aan maar de gemeenschappen niet.
Toen leerde ik dat je eigenlijk twee talen tegelijk moet spreken. Dat je de overheid en de gemeenschappen aanspreekt. Dat je dus het ‘sturen’ van gemeenschappen loslaat, want je kan de kweek van gemeenschappen niet afdwingen of plannen. Wat je wel kan doen is ze aandacht geven, voorwaarden scheppen voor autonome groei. Dan zal je merken dat ze gaan groeien, misschien alleen niet in het beoogde tempo.
Hoe lastig dat voor een overheid ook is die gewend is te plannen. En, eerlijk, hoe lastig het ook voor mij was om die twee talen tegelijk te spreken.
Hoe kweek je gemeenschappen?
De overheid denkt en handelt in planmatig werken, in command and control en dat werkt dus niet bij gemeenschappen. Maar wat is dan de werkwijze die wel werkt?
Met de metafoor van groeiend gras in gedachten is het zaak dat overheid slechts de voorwaarden schept en het verder overlaat. Ik zie de volgende voorwaarden:
Vloeiende beweging
Zorgen dat mensen die zich samen organiseren dat in een vloeiende beweging kunnen doen en geen onnodige beletselen tegenkomen. Een goede, makkelijk op te richten rechtsvorm; snel een bankrekening kunnen openen; fiscale vrijstelling van winstbelasting en btw; etc.
- Lerende omgeving
De energiecoöperaties werken al goed samen. Zij delen bijvoorbeeld veel technische kennis met elkaar. Andere gemeenschapen in Nederland kunnen hiervan leren, zodat er een open en toegankelijk kennisnetwerk ontstaat. En naast kennis gaat het ook om leiderschap. Mensen die gemeenschappen oprichten hebben behoefte aan opleiding en intervisie die nu nog sporadisch aangeboden worden. - Heldere grenzen
Het kan helpen als er afspraken worden gemaakt hoe de ‘grenzen’ worden getrokken voor gemeenschappen die in een gebied activiteiten opnemen. Zeker als die gemeenschap het enig alternatief is voor de uitvoering van bijvoorbeeld zorgtaken (als je in Austerlitz woont kan je lid worden van Austerlitz Zorgt en dus niet als je in De Bilt woont). - Vrij geld
Gemeenschappen kunnen gaan vliegen als er heldere financiële voorwaarden zijn. Geld dat ongebonden is dat de gemeenschap zelf kan bestemmen. Op termijn zouden ze zelfs de belastingmiddelen die zij voor de betreffende taak betalen zelf kunnen gaan inzetten. - Geen inhoudelijke bemoeienis van de politiek
Gemeenschappen zijn vrij hun eigen keuzes te maken. Inhoudelijke keuzes worden in collectieve zelfsturing bepaald. De overheid stuurt niet mee. Indien een gemeenschap het lastig heeft is en er conflicten en gedoe is, dan is dat een zaak van de inwoners / deelnemers in de gemeenschap zelf en niet van de bestaande politiek. - Breed denken en handelen
Gemeenschappen denken niet in hokjes. Dus zij bemoeien zich buiten de kaders van een verkokerde overheid. Als zorgcoöperaties taken oppakken dan pakken zij ook de oorzaken van ziekte aan. Zoals de stress die veroorzaakt wordt door schulden of werkeloosheid of gebrekkig onderdak. Zo bemoeien zorgcoöperaties zich met zaken omtrent sociale zekerheid, huisvesting. Dat is een cruciaal onderdeel van de Commons, en dus een deel van de deal. De overheid verwelkomt dat. - Eenvoudige regels over interne zeggenschap
Waar groepen mensen met elkaar aan de slag gaan ontstaan er bazen en bovenbazen. Als er structuren komen, zoals coöperaties of andere organisaties dan worden vergadertijgers actief. Sluipenderwijs en soms expliciet worden mensen die daar niet handig in zijn buiten gesloten. Verversing van bestuur, waarborgen van toegang, zeggenschap, verantwoording zijn cruciale kwaliteiten van gemeenschapsorganisaties. Met consent, sociocratie, en andere werkwijzen kan veel bereikt worden, al blijft ook dit mensenwerk. - Opbouwwerk in achterblijvende gebieden
Als je schulden hebt, je kind ziek is, zorg niet toegankelijk, werkloos bent. Of als je mede daardoor ook, een klein netwerk hebt zeker buiten je eigen bubble van mensen met beperkt inkomen, dan is het oprichten van een gemeenschap geen sinecure. In achterstandswijken vergt het opkweken meer tijd en inzet. Opbouwwerkers kunnen dit. Zij zijn de kwekers van de buurt.
Zo scheppen we een klimaat bloeiende gemeenschappen. Een moestuin voor sociale cohesie. Waar wij zelf als mens, als inwoner een rol in nemen. Dus niet als politicus of beleidsmaker. Van hen vragen we de gemeenschappen te omgeven met de juiste voorwaarden.
Niet trekken maar kweken, want alles heeft zijn tijd.
