Omslag van het pad
Door Jeroen den Uyl 1 maart 2023
Vissen in de kom weten niet dat ze in water zwemmen. Net zo onbewust lopen wij op een pad waarvan we niet eens weten dát we er op lopen. Dat pad is economische groei. Zelfs als we denken dat we al milieu bewust leven en minder consumeren, dan nog stimuleren we de economie. Maar toch, langzaam, maar zeker komt de omslag. De omslag van het pad.
Groei zonder limieten
Het pad dat de meeste economen lopen is dat ze denken dat groei nodig is. Dat denken ze al jaren. En zij zijn niet de enigen. Wij als gewone mensen geloven er ook in. We leven in een grote bubbel, de markteconomie. Mijn oudoom Joop den Uyl, naast politicus ook econoom, geloofde dat in de jaren zestig van de vorige eeuw ook. Iedereen zou een auto mogen hebben. Toen het rapport Grenzen aan de groei van de Club van Rome in 1972 verscheen was hij echter ook de man die matiging van consumptie verkondigde. Hij focuste op de kwaliteit van het bestaan en wilde dat de economie daar ten dienste aan zou staan. (Een mooie beschouwing over hoe Joop den Uyl over de economie dacht in het licht van wat toen nog het milieu heette is te lezen in Jacobin. https://jacobin.nl/den-uyl-had-een-plan-voor-socialisme-na-de-groei/)
Al zette dat toen nog weinig zoden aan dijk. We zijn sinds de jaren zeventig veel en veel meer gaan consumeren (en had dat tweede kabinet den Uyl daar wat aan veranderd?).
In dat consumeren zijn de kosten niet opgenomen die volgende generaties zullen moeten dragen of de kosten die we verplaatsen naar andere continenten zoals de gezondheidskosten van ons afval dat we naar Afrika exporteren en daar de lokale bevolking en ecologie verpest. We dragen ons eigen probleem niet en rekenen ons rijk. Ik zie het als onverantwoord gedrag. Gedrag dat we nooit van onze eigen kinderen zouden toestaan, maar dat we hen wel zelf al tientallen jaren voorleven.
Nu vijftig jaar na het eerste rapport van de Club van Rome, zitten we in de klimaatcatastrofe en zullen we nog meer geld moeten gaan uitgeven om de rampspoed te keren. De economen geven aan, conform hun doctrine, dat we alleen daarom al economische groei nodig hebben.
Maar is dat zo? Als je niet groeit, niet besteedt, meer hergebruikt en repareert, dan is er toch geen groei nodig? We hebben al zoveel. Er is overvloed, de lamme helpt de blinde. De ene buur de ander. In het dorp waar ik woon is een ontspullen-whatsapp groep. Een geweldig aanbod van spullen worden gratis uitgeruild. Je kunt er je hele huis mee inrichten.
Niet gericht op groei
Als je niet op groei gericht bent, dan kan je de economie ook meer richten op het delen van welvaart. Dan zorg je dat de hoeveelheid (betaald) werk die er is, verdeeld wordt over meer mensen. Dan zorg je ervoor dat je naast inkomen ook geluk, verbinding, eigenwaarde, (mentale) gezondheid op waarde kan schatten, al is dat niet in geld te vangen. Het kan, geluk als ijkpunt in plaats van economische groei.
Steeds meer economen gaan hier voor staan. Hans Stegeman, de chef-econoom van de Triodos bank, wijst ons hier de weg. Hij vertelt ons dat groei geen optie is om de klimaatcatastrofe te tackelen, we hebben de grondstoffen eenvoudigweg niet. We zullen een degrowth strategie moeten volgen.
Er zijn praktisch georiënteerde economen, zoals lector bij de Hogeschool Rotterdam, Kees Klomp die de betekeniseconomie op de kaart zette. Hij is in hoge mate gespitst om studenten op hogescholen en universiteiten uit het pad van de groei te halen. Hij ontwikkelt met en voor hen een alternatieve economisch kader en visie. Of Matthias Olthaar, lector groene economie bij Stenden, die ons heel duidelijk maakt dat we ons bewust moeten worden van de fuik van economische groei waarin we ons bevinden. (Matthias Olthaar vertelt in 45 min een indringend beeld van onze toekomst en de kansen die degrowth ons bieden: https://youtu.be/UADDYamE6Ds)
Paul Kingsnorth is een andere leider die de consequenties van groei-economie doortrok en in plaats van milieuactivist zich terugtrok op het Ierse platteland en off the grid ging leven. Met zijn boeken inspireert hij anderen om een alternatief economisch model te volgen dat de aarde niet uitput. (https://www.vpro.nl/programmas/tegenlicht/kijk/afleveringen/2018-2019/de-aarde-draait-door.html)
Tegelijkertijd, deze economen zijn nog enkelingen. Krimp als ideaal. Is dat niet een contradictio in terminis? Nee dat is het niet.
Japan als degrowth voorbeeld
Er zijn ook landen die degrowth al – zij het onbewust- geïntegreerd hebben in hun economie. Japan is zo’n land. De bevolking krimpt er die al jaren. Een vergrijsde, oudere bevolking die ook op hoge leeftijd deel uitmaakt van de economie. Iedereen doet mee, en tegelijkertijd heeft het land een groot aantal blue zones. Dus de inschakeling in de economie tot op hoge leeftijd, lijkt niet tot eerdere sterfte. Integendeel. Gelukkig en gezond oud worden, dat kunnen ze in Japan.
En Japan lost de vergrijzing dus niet op met actieve immigratiepolitiek, iets wat de Europese Unie wel wil gaan doen en wat de oude economie van consumeren gewoon in stand zou houden. Japan zondert zich liever af en doet het met de staande bevolking.
Cracks in Nederland?
There is a crack in everything. Hoe rotsvast het geloof in groei ook lijkt te zijn, er komt verandering. In Nederland komt het besef ook op om niet alleen de welvaart in economische zin te meten, maar breder te kijken. Geluk en andere niet of nauwelijks op geld waardeerbare kwaliteiten doen dan ook mee.(Meer over brede welvaart: https://www.pbl.nl/brede-welvaart-in-de-regio) Ook in de zorg komt het denken op gang. In plaats van zorg kan je kijken naar gezondheid. En gezondheid is niet het tegendeel van ziekte, gezondheid is veel meer dan niet ziek zijn, het is een reeks van kwaliteiten als sociale verbanden, bewegen, zingeving, meedoen etc. (Check voor meer info het instituut voor positieve gezondheid: https://www.iph.nl/)
Ook in de politiek zien we een relatief nieuwe politieke stroming die zonder blikken of blozen degrowth nastreeft: de Partij voor de Dieren. Een partij die in de afgelopen twintig jaar bij elke verkiezingen steeds met plusminus twintig procent groeit. Dit vind ik erg hoopvol. Dat je, terwijl je vloekt in de kerk van de economie, een grote politieke winst boekt.
Antroposofie als leidend gedachtegoed
Samenhangend met de politieke aandacht voor degrowth zien we een herwaardering van de economie die gebaseerd is op geven in plaats van transacties. Het inzicht is dat mensen het goede doen als ze zich in de juiste context bevinden. Een bepalende factor daarbij is of je opgedragen wordt iets te doen of dat je iets doet uit eigen beweging. Rudolf Steiner had dit goed gezien. Hij beweerde dat je mensen die in de zorg, onderwijs, kunst en wetenschappen werken niet moet betalen voor hun producten of diensten, maar hen gewoon ongebonden geld moet schenken. Zodat zij zelf wel bepalen wat ze er mee doen. Zij werken niet op bestelling maar vanuit hun roeping. Hun passie en vakmanschap geeft hen glorie en bevrediging. En het bevrijdt ons ook als ‘inkoper’ van een dosis wantrouwen en een grote stroom verantwoording, controle en bureaucratie. Het is precies dat waar onze professionals in de zorg, onderwijs en wetenschap in grote mate over klagen, waar burn outs uit ontstaan en het personeelstekort verder vergroot.
Op zoek naar de Cracks
Laten we op zoek gaan naar de cracks en die groter maken, in de politiek, in de arbeidsorganisaties, in de economische wetenschap, zorgorganisaties en bij al die sociale ondernemers die het pad ontdekken dat groei en economie twee verschillende zaken zijn. Met hen creëren we een nieuwe economie die degrowth omarmt en vruchtbaar maakt voor welzijn en geluk.
