Het doel is de baas
Door Jeroen den Uyl 27 november 2022
Soms is het een droom die ik en de ander hebben. Een droom die ons verbindt. Dat is er sprake van een vrijwillige binding is tussen verschillende mensen die op gelijkwaardige basis samenwerken aan een droom. Als de samenwerking niet goed loopt, fungeert de droom als een autoriteit waar de ander en ik een beroep op kunnen doen. Ten opzichte van de droom zijn wij gelijkwaardig.
Niemand is de baas
Maar die gelijkwaardigheid is er niet vanzelf. Sterker nog als je samenwerkt aan een droom met systeempartijen zoals overheidsbureaucratiën, grote bedrijven, instellingen etc is het ongelofelijk lastig om die gelijkwaardigheid te realiseren. Dergelijk grote organisaties kunnen zich niet zo goed verbinden aan een droom. Dat is precair voor hen, misschien wel omdat een droom vaak ook een persoonlijk appel doet en organisaties een verzameling personen zijn.
Wie heeft het in die organisaties voor het zeggen? Binnen elke organisatie zijn verschillende mensen in verschillende functies en de een neemt niet zomaar aan wat de ander zegt. En dan als je de mensen in een organisatie op één lijn hebt, is er wel een ander gremium dat toezicht houdt, dat er weer wat anders van vindt.
Ambtenaren bijvoorbeeld willen zich wel committeren aan een droom, maar als de politiek toch bij nader inzien iets anders wil, dan kunnen er bezwaren ontstaan. Dat maakt ze schuchter om zich te bekennen tot een droom. Het maakt ook dat ze om concrete doelen vragen zodat die in de beleidsprogramma’s kunnen worden opgenomen.
Of er zijn regels die als obstakel worden gezien, denk aan het aanbestedingsrecht. Regels die vooraf vaak al geïnterpreteerd worden als obstakel, terwijl die in de praktijk nog best te buigen zijn.
Ook in de status en cultuur kan ongelijkwaardigheid zichtbaar worden. Als mensen vinden dat zij meer te zeggen hebben dan anderen. Heeft een huurder van een woningcorporatie meer in de melk te brokkelen dan het bestuur van een vereniging van eigenaren of juist minder? En hoe staat die persoon tegenover een groot adviesbureau dat voor veel geld is ingehuurd? Hoe gelijkwaardig zijn deze mensen en welke eigenbelangen laten zij gelden die de droom belemmeren?
Verschillende waarden
De ongelijkwaardigheid wordt gevoed en in standgehouden voor de grote verschillen tussen de logica en de waarden van de systeemwereld aan de ene en de leefwereld aan de andere kant. Ook de bureaupolitiek in en tussen grote organisaties in het systeem vergroten de ongelijke waardering van de verschillende belangen die met de droom gemoeid zijn. De verschillen tussen de Ambtenarij en het politiek bestuur verhoogt de complexiteit, en dat maakt het nog moeilijker om het systeem te committeren op de droom.
Het ontbreken van gelijkwaardigheid van alle partijen is een van grote belemmeringen om een droom te laten vliegen en partijen zover te krijgen dat ze er echt samen voor gaan.
Het doel als bindmiddel
Er is een interessante praktijk die deze belemmeringen op een prettige manier omzeilt. De kern is dat de partijen rond een maatschappelijk thema uitgedaagd worden om zich niet met posities en belangen te verhouden maar de inhoud van het thema te omarmen.
De sleutelzin is: het doel is de baas [1]
Of je nou tien keer meer verdient dan de inwoners, dat is geen garantie dat je het voor het zeggen hebt, want het doel is de baas. De zin ontzenuwt impliciete aannames dat er hiërarchie is tussen de deelnemers. Als je het doel omarmt, moet je niet zeuren over jouw plek in het geheel. Je mag aangesproken worden op jouw bijdrage aan het doel.
Als je het doel omarmt, ben je open en ontvankelijk voor alle geluiden die gehoord willen worden om het doel nader bij te brengen. Dus kan je ook met meer gemak kritiek ontvangen. Je kan de waarde van de kritiek bepalen: brengt dat het doel dichterbij? Zo ja dan is de kritiek terecht en pas ik me daarop aan.
De kracht van het doel is dat het mensen samenbrengt en ook naar elkaar laat luisteren. Het doel als baas, als autoriteit, is een krachtig bindmiddel. De Vlaamse filosoof Paul Verhaeghe wijst op het belang van het delen van een gedeeld ideaal; een droom, een ideologie. Het maakt dat je kritiek kunt ontvangen van een ander, omdat jij net als de ander, wil handelen in lijn met de droom.
Je kunt de zin ‘het doel is de baas’ misschien goed plaatsen in een noodsituatie, bijvoorbeeld als de dijken dreigen door te breken. Het is dan ook niet vreemd dat ik het beroep op het doel als bindmiddel hoorde in de bottom up energietransitie. Waar bewoners van onderop een hoog doel formuleren, dagen zij de systeempartijen uit om het directe eigen (organisatie)belang te relativeren en zich te bekennen of zij ook werkelijk het hoge doel omarmen.
Kaf van het koren
De sleutelzin is dus ook een soort keurmerk voor oprecht commitment. Als je niet bereid bent het doel de baas te laten zijn, dan heb je blijkbaar nog andere belangen die voorgaan.
De sleutelzin kan dus ook gebruikt worden om ja-zeggers van nee-doeners te onderscheiden. Het kaf van het koren.
Met de sleutelzin blijven de gecommitteerde ja-zeggers en ja-doeners over. Met hen verspil je geen energie aan de meestribbelaars [2]. Met de wil en energie van de groep die overblijft kan je aan de slag om het hoge doel naderbij te brengen.
Het doel als verbinding van verschillende mensen, een verbroederend doel dat de gelijkwaardigheid tussen ongelijken vergroot.
Doel of bron
Ik schets hier het doel als bindende kracht. In een gesprek met Damaris Matthijsen ontving ik van haar een aardige nuance. Ik zie haar als een visionair op de commons. Damaris Matthijsen is oprichter van Economy Transformers en auteur van het voortreffelijke boek: Vrij, gelijk en samen [3]. Damaris wees me erop dat het begrip doel nog wel wat modernistisch is, alsof wij als mensen samen dat doel wel even schaffen en dat is in dit tijdperk van verandering inmiddels wel een vraag natuurlijk.
Als alternatief droeg zij de bron aan. De bron is de baas. Ik geef haar gelijk, onze bron, de aarde, onze spirit, of wat dan ook, is ook waar we gelijk in zijn. Waar we allen, of we dat nu willen erkennen of niet, vandaan komen.
- De zin ‘Het doel is de baas’ komt van Ruud Koornstra, de onvermoeibaar optimistische milieu-voorvechter.
- Oud-minister Pieter Winsemius onder andere belast met voor de vitalisering van achterstandswijken muntte deze naam voor mensen die ja zeggen en nee doen. Een houding die hij vooral in ambtelijke kringen tegenkwam.
- https://www.linkedin.com/in/damarismatthijsen/
Ook Siets Bakker helpt me verder in het kantelen van het begrip doel. Met haar vermogen om met rake vragen te formuleren weet ze de onderstroom van het doel aan te raken. Ik weet zeker dat daar ook de bron te vinden is. Check maar haar nieuwe Advents-actie.
Dus lees in dit verhaal voor doel ook gerust bron. Het verhaal wordt er nog sterker van!