Cultuur, het bewijs van WIJ
Door Jeroen den Uyl 22 december 2022
Ben je een aap die een banaan wilt grijpen? Een politicus die een punt wil scoren? Of iemand die mee werkt in een grote organisatie die elke dag weer een collectief resultaat neerzet? (meerdere opties zijn mogelijk..)
In elk van deze opties kom je een geweldig fenomeen tegen dat ik beschrijf als cultuur. Cultuur, een bewijs dat er een WIJ is. Een wij, van mensen die iets samen doen, samenwerken, steeds maar weer, in routines en rituelen.
Want samenwerking is meestal geen eenmalig gegeven. Samenwerken kan groter zijn dan jezelf. Iets waar je als het ware in kan stappen. Een ‘lichaam’ van manieren, processen, afspraken waarin samenwerking vorm krijgt. Vaak ook gaat de samenwerking door als de deelnemers na verloop van tijd vertrekken. Dan is de samenwerking op zich zelf de stabiele factor terwijl de werkenden er een beperktere periode aan bijdragen.
Dat vind ik ook zo fascinerend aan samenwerking. In de samenwerking delen mensen hun idealen, hun passie en vakkennis. In de werkprocessen van de samenwerking ontstaan routines. Een cultuur van samenwerking; zo doen we dat hier. Routines worden eigen waarheden, soms ook losgezongen van de situatie waarin ze zijn ontstaan. Zo ontstaan soms bizarre situaties zoals bij een experiment met apen is aangetoond.
Het experiment met de apen
In een kooi met tien apen wordt een tros banaan opgehangen. Onder de banaan staat een trap. Als een van de apen een poot op een traptrede zet om een banaan te plukken, worden alle apen nat gespoten. Dat vinden ze niet leuk. Er is consternatie. En als daarna nog een keer een aap de banaan wil pakken en het nat spuiten begint weer, dan beginnen ze verbanden te zien.
Zodra nu een van de apen ook maar een beweging maakt die erop lijkt dat hij de trap wil beklimmen, zullen de andere negen apen hem dat willen beletten, een paar fikse meppen zijn genoeg. Ze hebben immers geen zin in nog een nat pak.
Nu vervangen we een van de kooibewoners door een nieuwe aap die nergens van af weet. De nieuweling ziet de tros banaan, besluit die te gaan oogsten, maar wordt dan door de negen resterende ‘oude’ apen hardhandig van dat voornemen afgebracht. Als er nog een ‘oude’ aap door een ‘nieuwe’ wordt vervangen, herhaalt zich dat. Waarbij de eerste nieuweling enthousiast meehelpt de laatst-gekomene een pak rammel te geven.
Zo vervangen we alle ‘oude’ apen en is er geen aap meer in de kooi die het ‘natspuiten-omdat-je-een-poot-op-de-trap-zette’ aan den lijve meemaakte. Toch zal geen aap het in zijn hoofd halen om ook nog maar een poot naar die trap uit te steken. ‘Waarom niet, meneer?’
‘Dat doen wij hier gewoon niet, jongeman.’
Het ritueel
Ook kunnen er rituelen ontstaan, hoe je een project start, hoe je medewerkers verwelkomt en inwerkt. Hoe je afscheid neemt van mensen.
Zo kan langdurige samenwerking een geheel worden van betekenisvolle gedragingen die ondersteund worden door zelf ontwikkelende vormen en structuren. Een collectieve kracht van samenwerking die zichtbaar en voelbaar wordt, en overdraagbaar is. Een voorbeeld: ik denk dan aan de Palio in Siena, de jaarlijkse paardenrace op het Il Campo, het mooiste plein als decor voor een jaarlijks ritueel van inspanning, onderscheiding, erkenning en samenwerking.
In de Palio culmineert de inspanning van elke buurt (‘Contrade’). Elke buurt heeft een eigen paard en ruiter en heeft een eigen lied, eigen vlag, eigen buurthuis en zelfs een eigen kerk. Iedereen in de wijk werkt samen om de winnaar te proberen te worden. De winnaar wordt in de grote kerk van Siena gezegend en de helm van de ruiter wordt aan de muur van de kerk gehangen. Over de kerk gesproken, niet alleen in Siena maar overal is de kerk is ook zo’n bijzondere samenwerking van waaruit vormen en structuren ontstaan. Waar individuen passief of actief voor een vanuit de kerk bezien, beperkte tijd aan bijdragen en waardoor het geheel, het kerkelijk lichaam van samenwerking, continu doorgaat.
Het democratische besluit
En zo zie ik ook het democratische debat in de Tweede Kamer, of in gemeenteraden. Dat zijn ook bijzondere krachtige vormen van langdurige samenwerking.
Zelf was ik een periode raadslid in Amsterdam-Zuid en toen kon ik het wonder ervaren dat op basis van afspraken zo’n dertig mensen vrijwillig van acht uur tot elf uur ’s avonds bijeenkomen. Zij hebben allemaal verschillende meningen en er is veel gedoe over hoe men zich verhoudt tot de voorstellen, van schorsingen van de vergadering voor intern overleg, van dissidente fractieleden tot coalitiegedoe aan toe. En toch ondanks al die onderbrekingen, is er aan het eind van de avond een besluit. Dit is eigenlijk een wonder. Voor iemand die nieuw is kan het wennen zijn, maar na verloop van tijd wordt dit theater van samenwerking je eigen en kan je er zelf steeds beter in acteren.
Magnifieke daad
Dat wij als mensen in samenwerking met elkaar dergelijke vormen kunnen ontwikkelen en dat ze zich voor ons als gegeven aandienen is een uiting van cultuur van samenwerking. Ik zie het als een magnifieke daad van collectieve kracht.