Alles in één hand
door Jeroen den Uyl, 9 nov 2021
If you pay peanuts, you’ll get monkeys?
Vaak denk ik aan dit gezegde. Ik vertaal het graag in mijn praktijk met de volgende regel: Als je mensen geen verantwoordelijkheid geeft, worden ze monsters. Als je mensen juist wel verantwoordelijk houdt, gaan ze zich ook verantwoordelijk gedragen.
Eerst even over die monsters. Als de overheid allerlei zaken voor en over jou bepaalt. Je hebt er geen invloed op en je moet je gedrag steeds aanpassen, dan komt er weerstand. Als je niet gehoord wordt, als je niet een behandelend ambtenaar kan bereiken, en als de overheid zich verschuilt achter websites en belmenu’s. Dan heb je geen invloed op je eigen leven. Dat zet kwaad bloed. Je vertrouwt de overheid minder en minder. Het veroorzaakt een kloof, apathie, murwheid en weerstand.
Geldt dit ook bij jou? Of niet? Want je hebt wellicht nog andere ingangen om jouw situatie te bepleiten. Maar als je weinig inkomen hebt en weinig opleiding, dan is het eerder van toepassing denk ik.
Maar het spiegelbeeld van het gezegde is dus ook waar. Hoe kunnen we mensen meer invloed op hun eigen leven geven? Zodat ze blijer en verantwoordelijker zijn en hun cirkel van invloed en van betrokkenheid meer bij elkaar komen te liggen?
Contexten voor maatschappelijke zelfsturing
Al jaren lang ben ik gebiologeerd door het fenomeen dat de context helpt om het goede te doen. Als je de omgeving goed inricht, ontstaat er ‘vanzelf’ goed gedrag. Onder goed gedrag versta ik gedrag dat rekening houdt met de ander (in het heden, verleden en toekomst). De context, dat is een (fictieve, fysieke of virtuele) ruimte, waarin mensen met elkaar afstemmen om de verantwoordelijkheid die ze met elkaar hebben, goed uit te oefenen. Een context is effectief wanneer het individu merkt dat zij/hij de taak die behartigt moet worden, kan beïnvloeden. In mijn boek ‘Powerswitch, naar een vitale samenleving’ beschrijf ik deze contexten uitgebreid. Ik noem ze contexten voor maatschappelijke zelfsturing.
Regelvrije verkeersplein
Jarenlang gebruikte ik het voorbeeld van het regelvrije verkeersplein: de plek zonder regels, waar het voor de verkeersdeelnemer duidelijk is dat zij/hij met andere verkeersdeelnemers verkeersveiligheid produceert, in ieders belang. Of je nou rijk of arm bent, stom of slim, blind of mobiel. Iedereen op het plein heeft hetzelfde belang. Om het goed voor je zelf te hebben, wordt je verleid om het goed te doen voor de ander; iets wat ook voor de ander geldt en zo ontstaat een stabiele verkeersveiligheid (het is onderzocht dat op regelvrije verkeerspleinen minder ongelukken zijn dan in verkeerspleinen met borden, stoplichten en wegmarkering).
In het voorbeeld van het regelvrije verkeersplein is dat een samenleving van toevallige samenkomende verkeersdeelnemers. Maar als we onze kinderen op school doen creëren we een jarenlange verbinding tussen de ouders, de kinderen en de leerkrachten. In elk van deze contexten hebben we in meer of mindere mate invloed op ons eigen leven. In elk levensgebied (zoals zorg, onderwijs, werk) zijn deze contexten te bedenken en te maken.
Nu kwam ik laatst in gesprek met Jan Peter Balkenende. Hij is ook een fan van wat hij publieke verantwoordelijkheid noemt. Ieder mens heeft een taak om in het publieke domein verantwoordelijkheid te dragen, voor de ander, voor de toekomst, de natuur en klimaat etc. Dat is een taak van ons als mens, niet voor de overheid of de markt, maar voor ieder van ons individueel als onderdeel van de samenleving.
Beslissen, betalen en genieten in één hand
Jan Peter Balkenende beschreef de context van maatschappelijke zelfsturing in een trits: beslissen, betalen en genieten in één hand. Hij erkende ook dat het lastig is, want de politiek en bureaucratieën vinden het moeilijk los te laten.
Zo ben ik sinds enige tijd met de vermaatschappelijking van de zorg bezig. Hoe kunnen we mensen gezamenlijk invloed geven op hun eigen gezondheid en zorg. Waarom geven we mensen in een gebied niet samen de verantwoordelijkheid voor hun eigen zorg en gezondheid te zorgen?
Wat is goede zorg? Dat beslissen ze zelf. Wat mag dat kosten? Dat bepalen ze ook samen. En dus genieten zij de zorg die ze zelf definiëren en betalen. Het lijkt simpel en dat is het ook. Al is het systeem wat we hebben, er niet op ingericht, dit is wel de richting die we op moeten gaan. Want als we beslissen, betalen en genieten niet in één hand leggen, krijgen we monkeys.